1. ภารสุตฺตวณฺณนา

[22] อุปาทานานํ อารมฺมณภูตา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธาฯ ปริหารภาริยฏฺเฐนาติ ปริหารสฺส ภาริยภาเวน ครุตรภาเวนฯ วุตฺตเมว อตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘เอเตสญฺหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺมา เอตานิ ฐานคมนาทีนิ รูปารูปธมฺมานํ ปงฺคุลชจฺจนฺธานํ วิย อญฺญมญฺญูปสฺสยวเสน อิชฺฌนฺติ, น ปจฺเจกํ, ตสฺมา ‘‘เอเตส’’นฺติ อวิเสสวจนํ กตํฯ ปุคฺคลนฺติ ขนฺธสนฺตานํ วทติฯ ขนฺธสนฺตาโน หิ อวิจฺเฉเทน ปวตฺตมาโน ยาว ปรินิพฺพานา ขนฺธภารํ วหนฺโต วิย โลเก ขายติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส สตฺตสฺส อภาวโตฯ เตนาห ‘‘ปุคฺคโล’’ติอาทิฯ ภารหาโรติ ชาโตติ ภารหาโร นาม ชาโตฯ

ปุนพฺภวกรณํ ปุนพฺภโว, ตํ ผลํ อรหติ, ตตฺถ นิยุตฺตาติ วา โปโนภวิกาฯ ตพฺภาวสหคตํ ยถา ‘‘สนิทสฺสนา ธมฺมา’’ติ, น สํสฏฺฐสหคตํ, นาปิ อารมฺมณสหคตํฯ ‘‘ตตฺร ตตฺรา’’ติ ยํ ยํ อุปฺปตฺติฏฺฐานํ, รูปาทิอารมฺมณํ วา ปตฺวา ตตฺรตตฺราภินนฺทินีฯ เตนาห ‘‘อุปปตฺติฏฺฐาเน วา’’ติอาทิฯ ปญฺจกามคุณิโกติ ปญฺจกามคุณารมฺมโณฯ รูปารูปูปปตฺติภเว ราโค รูปารูปภวราโคฯ ฌานนิกนฺติ ฌานสงฺขาเต กมฺมภเว ราโคฯ สสฺสตาทิฏฺฐีติ ภวทิฏฺฐิ, ตํสหคโต ราโคฯ อยนฺติ ราโค ภวตณฺหา นามฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิ วิภวทิฏฺฐิ นาม, ตํสหคโต ฉนฺทราโค วิภวตณฺหา นามฯ เอส ปุคฺคโล ขนฺธภารํ อาทิยติ ตณฺหาวเสน ปฏิสนฺธิคฺคหณโตฯ ‘‘อเสสเมตฺถ ตณฺหา วิรชฺชติ ปลุชฺชติ นิรุชฺฌติ ปหียตี’’ติอาทินา สพฺพปทานิ นิพฺพานวเสเนว เวทิตพฺพานีติ อาห ‘‘สพฺพํ นิพฺพานสฺเสว เววจน’’นฺติฯ

ภารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปริญฺญสุตฺตวณฺณนา

[23] ปริชานิตพฺเพติ ปหานปริญฺญาย ปริชานิตพฺเพฯ ตถา ปริชานนญฺจ ตตฺถ ฉนฺทราคปฺปหานํ, เตสํ อติกฺกโมติ อาห ‘‘สมติกฺกมิตพฺเพติ อตฺโถ’’ติฯ อจฺจนฺตปริญฺญนฺติ นิพฺพานํ วทติฯ เตนาห ‘‘สมติกฺกมนฺติ อตฺโถ’’ติฯ

ปริญฺญสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อภิชานสุตฺตวณฺณนา

[24] ญาตปริญฺญา กถิตา ‘‘อภิวิสิฏฺฐาย ปญฺญาย ชานน’’นฺติ กตฺวาฯ ทุติยปเทนาติ ‘‘ปริชาน’’นฺติ ปเทนฯ ตติยจตุตฺเถหีติ ‘‘วิราชยํ ปชห’’นฺติ ปเทหิฯ

อภิชานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-9. ฉนฺทราคสุตฺตาทิวณฺณนา

[25-30] ธาตุสํยุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ, เกวลญฺหิ เอตฺถ ขนฺธวเสน เทสนา อาคตา, ตตฺถ ธาตุวเสนาติ อยเมว วิเสโสฯ จตฺตาริ สจฺจานิ กถิตานิ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณวเสน เทสนาย ปวตฺตตฺตาฯ

ฉนฺทราคสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อฆมูลสุตฺตวณฺณนา

[31] อฆํ วุจฺจติ ปาปํ, อฆนิมิตฺตตาย อฆํ ทุกฺขํฯ อิทญฺหิ ทุกฺขํ นาม วิเสสโต ปาปเหตุกํ กมฺมผลสญฺญิตํฯ ตถา วฏฺฏทุกฺขํ อวิชฺชาตณฺหามูลกตฺตาฯ อฆสฺส นิมิตฺตตาย อฆํ ทุกฺขํฯ วฏฺฏานุสารี มหาชโน หิ ทุกฺขาภิภูโต ตสฺส ปติการํ มญฺญมาโน ตํ ตํ กโรตีติฯ

อฆมูลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. ปภงฺคุสุตฺตวณฺณนา

[32] ปภิชฺชนสภาวนฺติ ขเณ ขเณ ปภงฺคุสภาวํฯ

ปภงฺคุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ภารวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. นตุมฺหากํวคฺโค

1. นตุมฺหากํสุตฺตวณฺณนา

[33] ฉนฺทราคปฺปหาเนนาติ ตปฺปฏิพทฺธสฺส ฉนฺทราคสฺส ปชหเนนฯ ทพฺพาทิ ปากติกติณํ ปากฏเมวาติ อปากฏํ ทสฺเสตุํ ตาลนาฬิเกราทิ ทสฺสิตํ, ติณกฏฺฐานํ วา เภททสฺสนตฺถํฯ ปิยาโล ผารุสกํฯ

นตุมฺหากํสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา

[35] ยทิ รูปํ อนุเสตีติ รูปธมฺเม อารพฺภ ยทิ ราคาทโย อนุสยนวเสน ปวตฺตนฺติฯ เตน สงฺขํ คจฺฉตีติ เตน ราคาทินา ตํสมงฺคีปุคฺคโล สงฺขาตพฺพตํ ‘‘รตฺโต ทุฏฺโฐ’’ติอาทินา โวหริตพฺพตํ อุปคจฺฉตีติฯ เตนาห ‘‘กามราคาทีสู’’ติอาทิฯ อภูเตนาติ อชาเตน อนุสยวเสน อปฺปวตฺเตนฯ อนุสยสีเสน เหตฺถ อภิภวํ วทติฯ ยโต ‘‘รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโหติ สงฺขํ น คจฺฉตี’’ติ วุตฺตํฯ นิปฺปริยายโต หิ มคฺควชฺฌกิเลสา อนุสโยฯ

อญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ทุติยอญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา

[36] ตํ อนุสยิตํ รูปนฺติ ตํ ราคาทินา อนุสยิตํ รูปํ มรนฺเตน อนุสเยน อนุมรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘น หี’’ติอาทิฯ เยน อนุสเยน มรนฺเตน ตํ อนุมรติฯ เตน สงฺขํ คจฺฉตีติ ตถาภูตโต เตน ‘‘รตฺโต’’ติอาทิโวหารํ ลภติฯ เยน อนุสเยน การณภูเตน อนุมียติ, เตนฯ

ทุติยอญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. อานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[37-38] ฐิติยา ฐิติกฺขเณน สหิตํ ฐิตํฯ ฐิตสฺส อญฺญถตฺตนฺติ อุปฺปาทกฺขณโต อญฺญถาภาโวฯ ปญฺญายตีติ อุปลพฺภติฯ ปจฺจยวเสน ธรมานตฺตา เอว ชีวมานสฺส ชีวิตินฺทฺริยวเสน ชรา ปญฺญายติ อุปฺปาทกฺขณโต อญฺญถตฺตปฺปตฺติยาฯ วุตฺตเมว อตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ฐิตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ชีวิ…เป.… นามํฯ ตถา หิ อภิธมฺเม (ธ. ส. 19) ‘‘อายุ ฐิตี’’ติ นิทฺทิฏฺฐํฯ อญฺญถตฺตนฺติ ชราย นามนฺติ สมฺพนฺโธฯ

ตีณิ ลกฺขณานิ โหนฺติ สงฺขตสภาวลกฺขณโตฯ โย โกจิ รูปธมฺโม วา อรูปธมฺโม วา โลกิโย วา โลกุตฺตโร วา สงฺขาโรฯ สงฺขาโร, น ลกฺขณํ อุปฺปาทาทิสภาวตฺตาฯ ลกฺขณํ, น สงฺขาโร อุปฺปาทาทิรหิตตฺตาฯ น จ…เป.… สกฺกา สงฺขารธมฺมตฺตา ลกฺขณสฺสฯ นาปิ ลกฺขณํ วินา สงฺขาโร ปญฺญาเปตุํ สกฺกา สงฺขารภาเวนฯ เตนาห ‘‘ลกฺขเณนา’’ติอาทิฯ อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ลกฺขณนฺติ กาฬรตฺตสพลาทิภาวลกฺขณํ ปากฏํ โหติ ‘‘อยํ อสุกสฺส คาวี’’ติฯ

เอวํ สงฺขาโรปิ ปญฺญายติ สภาวโต อุปธาเรนฺตสฺส อุปฺปาทลกฺขณมฺปิ อุปฺปาทาวตฺถาติ กตฺวาฯ กาลสงฺขาโตติ อุปฺปชฺชมานกาลสงฺขาโตฯ ตสฺส สงฺขารสฺสฯ ขโณปีติ อุปฺปาทกฺขโณปิ ปญฺญายติฯ อุปฺปาโทปีติ อุปฺปาทลกฺขโณปิฯ ชราลกฺขณนฺติ อุปฺปนฺนชีรณลกฺขณํ, ตํ ‘‘ฐิตสฺส อญฺญถตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ภงฺคกฺขเณ สงฺขาโรปิ ตํลกฺขณมฺปิ กาลสงฺขาโต ตสฺส ขโณปิ ปญฺญายตี’’ติ ปาโฐฯ เกจิ ปน ‘‘ชราปี’’ติ ปทมฺเปตฺถ ปกฺขิปนฺติฯ เอวญฺจ วทนฺติ ‘‘น หิ ตสฺมิํ ขเณ ตรุโณ หุตฺวา สงฺขาโร ภิชฺชติ, อถ โข ชิยฺยมาโน มหลฺลโก วิย ชิณฺโณ เอว หุตฺวา ภิชฺชตี’’ติ, ภงฺเคเนว ปน ชรา อภิภุยฺยติ ขณสฺส อติอิตฺตรภาวโต น สกฺกา ปญฺญาเปตุํ ฐิติยาติ เตสํ อธิปฺปาโยฯ ตานีติ อรูปธมฺมานํ ตีณิ ลกฺขณานิฯ อตฺถิกฺขณนฺติ อรูปธมฺมวิชฺชมานกฺขณํ, อุปฺปาทกฺขณนฺติ อธิปฺปาโยฯ สพฺพธมฺมานนฺติ สพฺเพสํ รูปารูปธมฺมานํ ฐิติยา น ภวิตพฺพํฯ ตสฺเสวาติ ตสฺสา เอว ฐิติยาฯ ตมตฺถนฺติ ชราลกฺขณสฺส ปญฺญาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยภาวํฯ

อญฺเญ ปน ‘‘สนฺตติวเสน ฐานํ ฐิตี’’ติ วทนฺติ, ตยิทํ อการณํ อฏฺฐานํฯ ยสฺมา สุตฺเต ‘‘ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตี’’ติ อุปฺปาทวเยหิ นิพฺพิเสเสน ฐิติยา โชติตตฺตาฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ อปิจ ยถา ธมฺมสฺส อุปฺปาทาวตฺถาย ภินฺนา ภงฺคาวตฺถา อิจฺฉิตา, อญฺญถา อุปฺปชฺชมานเมว ภิชฺชตีติ อาปชฺชติ, เอวํ ภงฺคาวตฺถายปิ ภินฺนา ภงฺคาภิมุขาวตฺถา อิจฺฉิตพฺพาฯ น หิ อภงฺคาภิมุโข ภิชฺชติฯ น เจตฺถ สกฺกา อุปฺปาทาภิมุขาวตฺถํ ปริกปฺเปตุํ ตทา ตสฺส อลทฺธตฺตลาภตฺตาฯ อยํ วิเสโสติ ฐิติกฺขโณ นาม รูปธมฺมานํเยว, น อรูปธมฺมานนฺติ อยํ อีทิโส วิเสโสฯ อาจริยมติ นาม ตสฺเสว อาจริยสฺส มติ, สา สพฺพทุพฺพลาติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ

อานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-10. อนุธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[39-42] อปายทุกฺเข สกลสํสารทุกฺเข จ ปติตุํ อทตฺวา ธารณฏฺเฐน ธมฺโม, มคฺคผลนิพฺพานานิฯ ตทนุโลมิกา จสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทาติ อาห ‘‘ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺนสฺสา’’ติอาทิฯ ‘‘นิพฺพิทาพหุโล’’ติ อฏฺฐกถายํ ปทุทฺธาโร กโต, ปาฬิยํ ปน ‘‘นิพฺพิทาพหุลํ วิหเรยฺยา’’ติ อาคตํฯ อุกฺกณฺฐนพหุโลติ สพฺพภเวสุ อุกฺกณฺฐนพหุโลฯ ตีหิ ปริญฺญาหีติ ญาตตีรณปฺปหานปริญฺญาหิฯ ปริชานาตีติ เตภูมกธมฺเม ปริจฺฉิชฺช ชานาติ, วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปติฯ ปริมุจฺจติ สพฺพสํกิเลสโต ‘‘มคฺโค ปวตฺติโต ปริมุจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ตถาติ อิมินา อิโต ปเรสุ ตีสุ มคฺโค โหตีติ ทสฺเสติฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺเตฯ อนิยมิตาติ อคฺคหิตาฯ เตสุ นิยมิตา ‘‘อนิจฺจานุปสฺสี’’ติอาทิวจนโตฯ สาติ อนุปสฺสนาฯ ตตฺถ นิยมิตวเสเนวาติ อิทํ ลกฺขณวจนํ ยถา ‘‘ยทิ เม พฺยาธโย ภเวยฺยุํ , ทาตพฺพมิทโมสธ’’นฺติฯ น หิ สกฺกา เอติสฺสา เอว อนุปสฺสนาย วเสน สมฺมสนาจารํ มตฺถกํ ปาเปตุนฺติฯ

อนุธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นตุมฺหากํวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อตฺตทีปวคฺโค

1. อตฺตทีปสุตฺตวณฺณนา

[43] ทฺวีหิ ภาเคหิ อาโป เอตฺถ คตาติ ทีโป, ทีโป วิยาติ ทีโป โอเฆหิ อนชฺโฌตฺถรนียตายฯ โย ปโร น โหติ, โส อตฺตา, อิธ ปน ธมฺโม อธิปฺเปโตฯ อตฺตา ทีโป เอเตสนฺติ อตฺตทีปาฯ ปฏิสรณตฺโถ ทีปฏฺโฐติ อาห – ‘‘อตฺตสรณาติ อิทํ ตสฺเสว เววจน’’นฺติฯ โลกิยโลกุตฺตโร ธมฺโม อตฺตา นาม เอกนฺตนาถภาวโตฯ ปฐเมน ปเทน วุตฺโต เอว อตฺโถ ทุติยปเทน วุจฺจตีติ วุตฺตํ ‘‘เตเนวาหา’’ติอาทิฯ ยวติ เอตสฺมา ผลํ ปสวตีติ โยนิ, การณํฯ กิํ ปภุติ อุปฺปตฺติฏฺฐานํ เอเตสนฺติ กิํ ปภุติกาฯ ปหานทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ เตเนวาห ‘‘ปุพฺเพ เจว…เป.… เต ปหียนฺตี’’ติฯ น ปริตสฺสติ ตณฺหาปริตฺตาสสฺส อภาวโตฯ วิปสฺสนงฺเคนาติ วิปสฺสนาสงฺขาเตน การเณนฯ

อตฺตทีปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปฏิปทาสุตฺตวณฺณนา

[44] สภาวโตสนฺโต วิชฺชมาโน กาโย รูปาทิธมฺมสมูโหติ สกฺกาโยติ อาห – ‘‘สกฺกาโย ทุกฺข’’นฺติฯ ทิฏฺฐิ เอว สมนุปสฺสนา, ทิฏฺฐิสหิตา วา สมนุปสฺสนา ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนา, ทิฏฺฐิมญฺญนาย สทฺธิํ อิตรมญฺญนาฯ สห วิปสฺสนาย จตุมคฺคญาณํ สมนุปสฺสนา ‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ สมฺมเทว อนุรูปโต ปสฺสนา’’ติ กตฺวาฯ

ปฏิปทาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อนิจฺจสุตฺตวณฺณนา

[45] วิราโค นาม มคฺโค, วิมุตฺติผลนฺติ อาห – ‘‘มคฺคกฺขเณ วิรชฺชติ, ผลกฺขเณ วิมุจฺจตี’’ติฯ อคฺคเหตฺวาติ เอวํ นิรุชฺฌมาเนหิ อาสเวหิ ‘‘อหํ มมา’’ติ กญฺจิ ธมฺมํ อนาทิยิตฺวาฯ ‘‘จิตฺตํ วิรตฺตํ, วิมุตฺตํ โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา ผลํ คยฺหติ, ‘‘ขีณา ชาตี’’ติอาทินา ปจฺจเวกฺขณาติ อาห ‘‘สห ผเลน ปจฺจเวกฺขณทสฺสนตฺถ’’นฺติฯ อุปริ กตฺตพฺพกิจฺจาภาเวน ฐิตํฯ เตนาห ‘‘วิมุตฺตตฺตา ฐิต’’นฺติฯ ยํ ปตฺตพฺพํ, ตํ อคฺคผลสฺส ปตฺตภาเวน อธิคตตฺตา สนฺตุฏฺฐํ ปริตุฏฺฐํฯ

อนิจฺจสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ทุติยอนิจฺจสุตฺตวณฺณนา

[46] ปุพฺพนฺตํ อตีตขนฺธโกฏฺฐาสํฯ อนุคตาติ สสฺสตาทีนิ กปฺเปตฺวา คหณวเสน อนุคตาฯ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิโยติ จตสฺโส สสฺสตทิฏฺฐิโย, จตสฺโส เอกจฺจสสฺสตทิฏฺฐิโย, จตสฺโส อนฺตานนฺติกทิฏฺฐิโย, จตสฺโส อมราวิกฺเขปทิฏฺฐิโย, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนทิฏฺฐิโยติ เอวํ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิโย น โหนฺติ ปจฺจยฆาเตนฯ อปรนฺตนฺติ อนาคตํ ขนฺธโกฏฺฐาสํ สสฺสตาทิภาวํ กปฺเปตฺวา คหณวเสน อนุคตาฯ โสฬส สญฺญีวาทา, อฏฺฐ อสญฺญีวาทา, อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปญฺจ ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ เอวํ จตุจตฺตาลีส ทิฏฺฐิโย น โหนฺติ ปจฺจยฆาเตนฯ สสฺสตทิฏฺฐิถามโส เจว สีลพฺพตทิฏฺฐิปรามาโส จ น โหติ ปจฺจยฆาเตนฯ เตนาห ‘‘เอตฺตาวตา ปฐมมคฺโค ทสฺสิโต’’ติ อนวเสสทิฏฺฐิปหานกิตฺตนโตฯ ปหีนา วิกฺขมฺภิตาฯ อิทํ ปนาติ ‘‘รูปสฺมิ’’นฺติอาทิฯ

ทุติยอนิจฺจสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สมนุปสฺสนาสุตฺตวณฺณนา

[47] ปริปุณฺณคาหวเสนาติ ปญฺจกฺขนฺเธ อเสเสตฺวา เอกชฺฌํ ‘‘อตฺตา’’ติ คหณวเสนฯ เอเตสํ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อญฺญตรํ ‘‘อตฺตา’’ติ สมนุปสฺสนฺติฯ อิตีติ เอวํฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ อตฺตทิฏฺฐิสงฺขาตา สมนุปสฺสนา อตฺถิ ปฏิปกฺเขน อวิหตตฺตา สํวิชฺชติฯ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานนฺติ จกฺขาทีนํ อินฺทฺริยานํฯ

อารมฺมณนฺติ กมฺมวิญฺญาณสฺส อารมฺมณํฯ

มานวเสน จ ทิฏฺฐิวเสน จ ‘‘อสฺมี’’ติ คาเห สิชฺฌนฺเต ตํสหคตา ตณฺหาปิ ตคฺคหิตาว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน อสฺมีติ เอวมฺปิสฺส โหตี’’ติฯ คเหตฺวาติ อหํการวตฺถุวเสน คเหตฺวาฯ อยํ อหมสฺมีติ อยํ จกฺขาทิโก, สุขาทิโก วา อหมสฺมิฯ ‘‘รูปี อตฺตา อโรโค ปรํ มรณา’’ติ เอวมาทิคหณวเสน ปวตฺตนโต วุตฺตํ ‘‘รูปี ภวิสฺสนฺติอาทีนิ สพฺพานิ สสฺสตเมว ภชนฺตี’’ติฯ วิปสฺสนาภินิเวสโต ปุพฺเพ ยเถวาการานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ, อถ วิปสฺสนาภินิเวสโต ปรํ เตเนวากาเรน ฐิเตสุ จกฺขาทีสุ อินฺทฺริเยสุ อวิชฺชา ปหียติ วิปสฺสนํ วฑฺฒเอตฺวา มคฺคสฺส อุปฺปาทเนน, อถ มคฺคปรมฺปราย อรหตฺตมคฺควิชฺชา อุปฺปชฺชติฯ ตณฺหามานทิฏฺฐิโย กมฺมสมฺภารภาวโตฯ กมฺมสฺส…เป.… เอโก สนฺธีติ เหตุผลสนฺธิฯ ปุน เอโก สนฺธีติ ผลเหตุสนฺธิมาหฯ ตโย ปปญฺจา อตีโต อทฺธา อตีตภวอทฺธานํ เตสํ อธิปฺเปตตฺตาฯ อนาคตสฺส ปจฺจโย ทสฺสิโต อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส วเสนฯ สุตวโต ปน อริยสาวกสฺส วเสน วฏฺฏสฺส วูปสโม ทสฺสิโตติฯ

สมนุปสฺสนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ขนฺธสุตฺตวณฺณนา

[48] ตเถวาติ อารมฺมณภาเวเนวฯ อารมฺมณกรณวเสน อุปาทาเนหิ อุปาทาตพฺพนฺติ อุปาทานิยํฯ อิธาปีติ อุปาทานกฺขนฺเธสุปิฯ วิภาคตฺเถ คยฺหมาเน อนิฏฺฐปฺปสงฺโคปิ สิยา, อภิธมฺเม จ ราสฏฺโฐ เอว อาคโต, ‘‘ตเทกชฺฌํ อภิสํยุหิตฺวา’’ติ วจนโต ‘‘ราสฏฺเฐน’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ

ขนฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-8. โสณสุตฺตาทิวณฺณนา

[49-50] วิสิฏฺโฐติ ปธาโนฯ อุตฺตโมติ อุกฺกฏฺโฐฯ อญฺญํ กิํ ภเวยฺยาติ อญฺญํ กิํ การณํ ภเวยฺย ตถา สมนุปสฺสนาย อญฺเญสํ อวิชฺชมานตาย วจนปริฏฺฐิติปภินฺนโตฯ วชิรเภทเทสนํ นาม อตฺถโต เตปริวฏฺฏเทสนาฯ

โสณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ